22. Benno & het zwarte gat

Benno ter Berg (tweede van links, Joodse NJN'er uit Assen) met zijn familie (22.1).

Om het eventueel opheffen van de NJN uit solidariteit met de Joodse leden - die zich moesten terugtrekken als lid - vanuit een ander standpunt proberen te bekijken neem ik jullie mee naar het persoonlijke relaas van Benno ter Berg, een Joodse NJN’er uit Assen (22.1). Hij was vijftien jaar toen hij begin 1940 met een dagboek begon. Hij hield daarin zijn leven, het verloop van de oorlog en zijn binding met de NJN & de natuur bij.

Het dagboek van Benno begint met een uitgeknipt krantenartikel over een NJN propaganda-avond op zaterdag 10 februari 1940. Hij was er bij toen daar in het Parkhotel in Assen eerst lichtbeelden te zien waren en daarna twee films van Ben van Noordwijk werden gedraaid over de Vliehors & Schouwen (‘deze film was ook schitterend’)(22.2). Hij schreef direct daarna over zijn liefde voor de natuur: ‘Ik hield vroeger niet van de natuur omdat ik er niet op lette. ... hoe ongelofelijk veel moois in de natuur’. Dan wordt hij thuis in de nacht van 9 op 10 Mei 1940 wakker van motorgeronk om 3:15 en om 6:00. ‘Toen het licht was, half over zeven, hoorde ik er eentje wat lager vliegen. Ik sprong het bed uit, schoof het gordijn opzij ... ja! daar vloog hij. Ik kon net niet zien wat voor nationaliteit het was. Ik gaan aan te fantaseren: “Stel je voor, als het de Duitsers eens waren” (Ik fantaseer wel eens vaker dat soort gekke dingen).'

Zijn fantasie bleek helaas de waarheid: om 03:00 die nacht waren de Duitsers de Nederlandse grens overgestoken, de neutraliteit ten spijt. Uiteindelijk zou het effect daarvan op z’n leven gigantisch zijn. Maar nu eerst de vraag: hoe belangrijk was de NJN eigenlijk voor hem? Het was de kers op de taart van zijn leven: het was school afgewisseld met NJN excursies. Hij had op de HBS twee NJN vrienden Marten en Gerrie en af en toe vermeldt hij dat hij behalve op excursie ook naar een NJN vergadering gaat. De roffel van een grote bonte specht 'teken dat het lente begint te worden' op 6 februari 1940 en een zingende nachtegaal op 5 mei 1940. De natuur was zijn tweede thuis.

Dan de Duitse maatregelen die hem raakten: pas een klein jaar na de bezetting kwam het eerste ingrijpende effect: ‘16 april [1941] inbeslagname van radiotoestellen en bezit van Joden’. ‘Alle Joden die meer dan 10.000 gulden bezitten moeten dit inleveren’[Ergens voor 18 augustus 1941]. ‘30 augustus [1941]. !!!!! Met ingang van 1 September 1941 zullen Joodse leerlingen niet langer in de onderwijsinstellingen worden toegelaten, tenzij het onderwijsinstellingen betreft die alleen voor deze leerlingen gestemd zijn’. ‘8 Oct. [1941] In Twente zijn vele Joden door de Duitsers opgepakt en naar Duitsland vervoerd. Ook bekenden. Na een paar dagen reeds een doodsbericht.’ Om te proberen te anticiperen op wat er mogelijk komen zou hadden zijn ouders hun oude huis verkocht (22.3) en waren ze op 15 maart 1941 naar een huurhuis verhuisd. Dan tussendoor de intimidatie van allerlei fascistische jeugd organisaties in de straten van Assen en op vrijdag 11 juli 1941 liep zelfs Mussert met wat aanhangers langs hun nieuwe huis.

Dan het bericht dat zijn leven (en ook de hele NJN) op z’n grondvest deed schudden: ‘25 Oct. [1941] verbod op lidmaatschap van verenigingen .....!!!’. ‘22 Nov. [1941] Er is sedert de laatste keer al weer heel wat tijd verstreken en ik zal hier nog de belangrijkste dingen van de laatste tijd vertellen. Door de laatste verordening moet ik bedanken voor de N.J.N.! Tussen 12 en 17 Oct. (!) heb ik nog een opstel geschreven over “Herfstexcursie”, dat ik ingestuurd heb naar de “Kale Jonker” (districts maandblad van de N.J.N.) waarin het deze dagen is verschenen.’ Hij schrijft nergens in z’n dagboek over verdriet, pijn of woede, maar op deze pagina staat een zwart vierkant vlak (22.4). Mijn vermoeden is dat daaronder als enige plek wat diepere gevoelens of een tekening zou kunnen staan, maar dat hij zich bedacht heeft en de weggekraste woorden of beelden daaronder heeft verborgen. Of en zo ja wat daar ooit heeft gestaan zullen we wel nooit weten. Ik noem het een zwart gat en hij noemde het: ‘De Verduistering.' En daaronder: 'Een stem: “zo dat is ook een tijd geleden dat wij elkaar hebben gezien”.‘ Verduistering: geen lichtpuntjes meer te zien? Geen NJN meer was voor hem zeker een dolksteek in zijn rug, dat kan niet anders. Was het opheffen van de NJN een doekje voor het bloeden geweest? Dat zou kunnen. Maar ik denk dat vooral echte vriendschap hem had kunnen bijstaan. Uiteindelijk was er nog maar één NJN’er met wie hij contact had: ‘In de vakantie correspondeer ik met een klasgenoot Max ten Brink Pekela (ex-voorzitter en later secretaris N.J.N. afdeling Pekela)' schreef hij op 10 juli 1942 (22.5). Deze mede-jeugdbonder had hij ontmoet op de Joodse HBS in Groningen, de school waarheen hij vanaf februari 1942 met de trein elke werkdag vanuit Assen heen ging. Iedereen was zo druk met zichzelf: vrienden die hadden gevraagd hoe het ging of die een arm om hem heensloegen: ze werden niet in zijn dagboek genoemd. Nooit is hij meer op een NJN excursie geweest en buiten de Joodse Max zou hij nog slechts eenmaal met een andere NJN'er contact hebben.

Hoe lopen de laatste maanden van Benno’s leven in Assen? ‘30 April [1942]. Vanaf 3 mei moeten de Joden van 6 jaar en ouder een Jodenster dragen, bestaande uit een zwartgetekende zes puntige ster van (donker)gele stof. ... Ze worden door de Joodse gemeente verstrekt. Jodenbreestraat in Amsterdam omgedoopt tot “Melkweg” en niet andere talrijke moppen blijkt nog altijd de Joodse humor, zelfs in zulke omstandigheden.’ Rond 1 Juli 1942 moeten alle fietsen van Joden worden ingeleverd en ergens na die tijd is er in hun huis een brutale intimiderende huiszoeking 'ze zeiden dat we dat toch niet nodig hadden omdat we naar het oosten gingen'. Zijn vader moet op 20 juli 1942 naar het werkkamp Orvelte vertrekken. ‘Ik zie de toestand ook wel donker in, toch zie ik een spiertje hoop (nu nog) en vertrouwen op God.’ ‘15 augustus 1942. … ‘s Avonds kreeg ik het bericht dat ik Maandagmorgen [17 aug. 1942, inmiddels 18 jaar oud] 8:00 station moet zijn naar werkkamp. ... ik schik me wel in mijn lot. ... onder normale omstandigheden in dienst moeten. Ik begin morgen dan mijn grootste avontuur. Afloop onbekend. We zullen het beste hopen en ik ben al tevreden als ik het leven eraf breng. De toekomst is nu zo ontzettend onzeker!! We zullen maar hopen dat dit schrift en ik na alle ellende weer bij elkaar zijn en dat ik het mijn hele leven in Vrede zal mogen bewaren. Améén! Tot ziens! Sjalom Oelehitraot. De toekomst is in diepe nevelen gehuld. Wat zullen die verbergen.’ (22.6)

Benno was geboren op 4 juli 1924 in Assen en de afloop van zijn leven was dramatisch: hij werd op 30 september 1942 in het Poolse Auschwitz tegelijk met vele anderen vermoord. Zijn zus, vader en moeder werden daar vijf weken later vermoord en zijn latere klasgenoot en laatste NJN-vriend Max ter Berg stierf er zeven maanden later. Daar wordt ik stil van. Het dagboek heeft Benno op zijn laatste dag in Assen aan zijn eerdere beste vriend gegeven, de NJN'er Marten van der Meulen. Deze kwam er 50 jaar na die tijd mee naar buiten. Zou het zo lang geduurd hebben omdat hij zich schaamde over dat hij z'n vroegere vriend in die oorlogsjaren zo in de steek had gelaten?

Dit is overigens niet het enige relaas van Joodse NJN-leden. Ook de Bussumse Wanda en Ernst Verduin (die bij het begin van de oorlog 14 en 12 waren) werden afgevoerd naar Auschwitz. Beide kregen daar typhus, wat Wanda niet en Ernst uiteindelijk wel zou overleven (22.7).

Opmerkingen
22.1 Scans van het dagboek staan op link (let wel: de volgorde van lezen is niet chronologisch) het verhaal is ook gepubliceerd in het AHT in 1999, dit heb ik echter nog nooit gezien (Asser Historisch Tijdschrift, 9e jaargang, nr. 2, april 1999). Overigens heb ik in citaties uit zijn dagboek zijn eigen tekst inclusief taalfouten en verkeerde woorden aangehouden. Aanvullingen van mij staan tussen vierkante haakjes, de gewone haakjes en uitroeptekens zijn van hem.
22.2. Deze films werden die avond toegelicht door de broer van Ben: Bob van Noordwijk, die in Groningen woonde.
22.3. Zie filmpje over hun oude huis op youtube,
22.4 Zie de middelste bladzijden uit zijn dagboek hieronder.
22.5 NJN'er Max ten Brink = Marcus ten Brink (4 augustus 1924 - 30 april 1943) woonde tot aan z'n deportatie in Oude Pekela zie link
22.6 Zie laatste bladzijden uit zijn dagboek hieronder.
22.7. Een vergelijkbaar verhaal online over de 14-jarige Wanda Verduin uit Bussum en haar dagboek (zie https://www.pudv.nl/test-heimwee/ en de twee foto's hieronder). Haar iets jongere broer Ernst Verduin zou Auschwitz enlater Buchenwald wel overleven (zie http://ernstverduin.nl/ en https://verhalen100malen.nl/biografie-ernst-verduin/)

Het begin van zijn dagboek met links het krantenartikel over de propaganda-avond van NJN afdeling Assen op 10 febr 1940.

Twee bladzijden uit het dagboek van Benno met op 25 October 1941 'De Verduistering'. Erboven een vergroting ervan: aan de linkerkant nabij de marge is er een witte tekening te zien (of open letters naar beneden) en in de rechterbovenhoek schemeren heel vaag mogelijk ook enige letters door.

Zijn laatste woorden in zijn dagboek geschreven op 16 augustus 1942.

Veertig jaar later: uit het Barbertje, voor de jaren zeventig NJN-generatie, nr 143 met gitaargrepen.



Plm. 1941 Op een NJN-excursie Wanda naast haar vriendin Els die op de stoel zit, terwijl Kees Veenstra zingt op landgoed Kolland bij Amerongen.

Aanvankelijk kan Wanda nog reizen en gaat ze geregeld naar Bussum en Kolland. Ze doet dat gewoon, al had ze er volgens een op 7 november 1941 door de nazi’s uitgevaardigde maatregel eigenlijk toestemming voor moeten vragen. Ondanks de uitstapjes begint Wanda’s relatie met haar vrienden van de NJN te verwateren. Op 15 april 1942 schrijft ze in haar dagboek: “Ik weet ’t niet meer, ik voel de band tussen mij en de jongens verdwijnen. En toch mag dat niet.” Op 5 juni 1942 wordt een volledig reisverbod voor Joden van kracht. Wanda begint op 14 juni een briefwisseling met Els Nieuwenhuijzen. Els komt haar ook geregeld in Amsterdam opzoeken. Ook andere NJN-leden ziet Wanda nog af en toe, maar de afstand met hen groeit.

Wanda Verduin zou via kamp Vught (foto) ook in Auschwitz terecht komen en zou daar op 15 februari 1944 aan typhus  komen te overlijden.